Frans Harinxma van Donia

Achtergrond
Frans van Donia werd in 1580 te Jelsum geboren. Zijn geboortejaar viel dus gelijk met het begin van de 80-jarige oorlog tegen de Spanjaarden. Of dit van invloed is geweest weten we niet, maar in ieder geval speelde de oorlog een belangrijke rol in zijn leven.
Zijn ouders waren Keympe Harinxma van Donia (1554-1622), raadsheer en later grietman van Leeuwarderadeel en Frouck van Goslinga.
Frans werd geboren in het ouderlijk huis te Jelsum, Hinnemastate genaamd, die al zes generaties Donia familiebezit was.

Frans zijn ouders hadden genoeg financiële middelen om hun zoon te laten studeren, wellicht dat ze verwachten dat Frans later net als zijn vader grietman zou worden. Voor die functie was een goede opleiding nodig. Het was gebruikelijk dat studenten dan één of meer buitenlandse universiteiten bezochten. Zo was Frans in 1599 nog in Leiden, maar in 1601 studeerde hij in Heidelberg en in 1602 te Marburg. Tot slot heeft hij ook in Franeker gestudeerd, waarschijnlijk nog voor Leiden.

Op 27 september 1618 treed hij te Leeuwarden in het huwelijk met Geertruid van Engelsteedt. Zij was een dochter van hopman/kapitein Ludolf van Engelsteedt en Anna van Harinxma thoe Slooten. Deze Ludolf was omstreeks 1550 geboren in Dorpat, gelegen in het Baltische land Estland. Hij was kapitein in Engelse dienst, maar vocht in het Friese Nassause regiment, waarmee zijn huwelijk met de Friese Anna ook is te verklaren.
Hun huwelijk zou echter kinderloos blijven. Net als kapitein Hessel Meckema van Aylva, trouwde Frans dus met een buitenlandse adellijke vrouw waarmee hij dus ook zogenaamd ‘omhoog trouwde’.

Op 28 juni 1628 werd hij als kapitein opgevolgd door Johannes van Idzarda, omdat Frans voor een bestuurlijke carrière ging.

In 1634 overleed zijn broer Ernst, waarna hij op Hinnema State te Jelsum kwam te wonen. Waar ze voorheen woonden heb ik niet kunnen achterhalen, maar hij zal aanvankelijk ook veel in schansen en in garnizoen zijn verbleven en hebben gewoond.

In 1642 was Frans bij de genodigden van de begrafenis van de luitenant-kolonel Jarich van Liauckema uit Sexbierum. Opvallend hierbij is echter wel dat de katholieke Jarich in Spaanse dienst was geweest. Jarich zal zich later echter hebben verzoend met zijn Protestantse tegenstanders, omdat hij in 1633 ook in die functie aanwezig was de lijkstatie van stadhouder Ernst Casimir.

In maart 1643 overleed zijn echtgenote Geertruid, van wie overigens ook een pendant-schilderij uit 1621 door schilder Jan de Salle bewaard is gebleven. In 1645 hertrouwde hij Helena van Heuckelum, die was geboren op kasteel Spaensweerd in Brummen (Gelderland).

Op 25 februari 1651 overleed hij in ’s Gravenhage waar hij aanwezig was bij de belangrijke ‘Grote Vergadering’, die duurde van 18 januari tot 21 augustus van dat jaar. Net toen Friesland aan de beurt was om het voorzitterschap op zich te nemen werd Frans ziek en overleed hij enkele dagen later.

’t huis Hinnema te Jelsum, 1723

Militaire carrière
Net als de meeste kapiteins, zal hij eerst zijn carriere zijn begonnen als vaandrig en vervolgens luitenant. De kans is aanwezig dat hij diende in de compagnie van zijn volle neef Frans van Cammingha (ong. 1580-1610) aangezien hij hem opvolgde als kapitein van deze compagnie.
Op 1 maart 1610 werd hij namelijk door de Gedeputeerde Staten van Friesland benoemd als kapitein.
In 1622 vervulde hij een belangrijke rol, toen de Spaanse vijand een strooptocht in Friesland beraamde. Samen met de kapiteins Abbe van Bootsma en Juw van Eysinga konden zij de tegenstanders echter op het nippertje tegenhouden, waarna ze zich terugtrokken.

Op Sint Jacobi (25 juli) kreeg hij met zijn compagnie patent (=order) om van Oldeberkoop naar Overijssel naar marcheren, samen met de compagnies van kapitein Harmen Wonsdorp, Jan Fransen Stellingwerf en Jan Fransen Adama.

In 1626 bevond hij zich met compagnie in de Bellingwolderschans, nu bekend als Oudeschans. Hij kreeg dat jaar namelijk voor drie jaar de eervolle functie van Commandeur van deze verdedigingsschans in Groningen. Er zijn enkele brieven van hem bewaard gebleven die hij in die periode aan de Friese stadhouder Ernst Casimir schreef. Zoals tussen de toen nog zelfstandige gewesten Friesland en Groningen was afgesproken, volgde de Groninger kapitein Ernst van Isselmuden hem weer op naar drie jaar commandeurschap.

Bestuurlijke carriere
Zoals hierboven reeds gememoreerd stapte hij in 1628 over naar een minder gevaarlijke baan als Friese bestuurder. Daarin was hij bepaald niet uniek, omdat vele officieren op wat oudere leeftijd zo’n stap ambieerden.
Begin 1633 was hij Gedeputeerde van Friesland en in die functie was hij dan ook aanwezig bij de lijkstatie van stadhouder Ernst Casimir van Nassau. (met rode pijl aangegeven op de tekening).
Vanuit deze functie zat hij ook in de Staten Generaal van de republiek. Hij maakte het einde van de 80-jarige oorlog wel van heel dichtbij mee. Hij werd namelijk op 2 juni 1643 gekozen als ‘Plenipontentiaris’ (afgevaardigde met volmacht) en was dus aanwezig bij de vredesonderhandelingen. Toen eindelijk op 15-5-1648 de vrede werd getekend was hij daar ook bij aanwezig in het Duitse Münster.
Frans van Donia tekende de acte met ‘Heer tot Hinnema te Jelsum’, om maar niet onder te doen van zijn mede-ondertekenaars die allemaal een heerlijkheid bezaten. Friesland kende echter geen heerlijkheden, maar het werd hem niet kwalijk genomen. Dit in tegenstelling tot Sicke van Dekema, die zich in 1608 ‘Heere van Jellum’ had genoemd, waarop hij destijds een scherpe berisping had ontvangen van de Friese Gedeputeerden.

Frans van Donia in de lijkstatie van Ernst Casimir in 1633 (rode pijl)


detail uit de plaat hierboven.


detail uit het schilderij van Gerard ter Borch, waarop Frans van Donia staat afgebeeld (midden).


boven: portret gemaakt ca 1630 door Rombout vanden Hoeye (bron: http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/ref/collection/prt/id/3110)

Familiewapen
In het Stamboek van de Frieschen Adel staat het wapen van Harinxma van Donia afgebeeld.
Dit klopt exact met het afgebeelde wapen in het album amicorum, zie verderop.

Toch staat op zijn schilderij uit 1621 (zie hieronder) een iets anders wapen afgebeeld. Dit betreft de wapens van zijn ouders Keimpe Harinxma van Donia en Frouck van Goslinga. Het linkerwapen is gevierendeeld, waarbij twee keer (II en III) bestaan uit het aloude Donia wapen. Vakken I en IV bestaan uit drie pompebleden. Deze van de Friese vlag bekende symbolen, zijn mogelijk een verwijzing geïnspireerd op dat moment recente literatuur over de middeleeuwse herkomst van de Friese pompebleden.

Frans zijn broer, Ernst, gebruikte wat eerder hetzelfde wapen in zijn bekende ‘Dootboeck’ uit 1613, waarin de overlijdens van vele (adellijke/bekende) Friezen werd opgetekend.

Op de voorpagina van gemeld boek, staan dezelfde alliantiewapens Harinxma van Donia-Van Goslinga afgebeeld. Opvallend is wel weer dat de leeuwen bij Frans links uitkomen en bij Ernst naar rechts.

detail uit schilderij van Frans Harinxma van Donia (1621, Jan de Salle).


Dootboeck van Ernst Harinxma van Donia uit 1613 (bron: www.mpaginae.nl )

Bezoek stadhouder
In de zomer van 1649 kwam de Friese stadhouder op bezoek bij Frans en Helena op Hinnemastate, wat een grote eer zal zijn geweest, waarbij ook de katholieke dorpsgenoot Julius Mockema van Unia aanwezig was. Een half jaar eerder had de stadhouder al gehoord van Willem van Haren dat Frans van Donia gedurende zijn reis naar Münster nogal grote uitgaven had gemaakt die hij vervolgens declareerde. In een publicatie van auteur Poelhekke uit 1948 wordt hij zelfs ‘de patroonheilige van alle declarerende rijksambtenaren‘ genoemd! Hij zat echter reeds in 1640 al in grote financiële problemen, mede omdat hij zijn state flink had verbouwd. Zijn huwelijk met de veel jongere (!) Helena, hielp daarbij ook niet echt. Zij wist wel van uitgeven en om de bruidschat te kunnen betalen verkocht hij zelfs goederen die hij via zijn eerste echtgenoot had verkregen. Volgens Poelhekke declareerde Frans zelfs de helft van de bruiloftskosten van zijn huwelijk met Helena op als representatiekosten.

Frans zijn laatste grote bijeenkomst was die van de Grote Vergadering, die in ’s Gravenhage plaatsvondt. Deze duurde van 18 januari tot 21 augustus 1651. Toen de Friese commissie aan de beurt was om een voorzitter te leveren, wat het de eer aan Frans om de vergadering te gaan presideren. Helaas overleed hij enkele dagen ervoor in Den Haag.

Album Amicorum
In de Koninklijke Bibliotheek wordt nog het Album Amicorum bewaard van zijn vrouw Geertruid van Engelsteedt, die loopt van ?-1618. Hierin staat als laatste bijdrage die van Frans van Donia, haar latere echtgenoot. Met haar trouwen in 1618 stopt ze ook definitief met het bijhouden van dit album.

bijdage van Frans van Donia in het Album Amicorum van zijn latere vrouw Geertruid van Engelsteedt uit circa 1616.

Op de site van de Koninklijke Bibliotheek, met de volgende tekst:
Gouache: veldslag, met op de voorgrond drie ruiters, een met het wapen van Harinxma-Donia en een tweede met het wapen van Friesland op zijn schild
In het jaarblad De Vrije Fries van 1859 staat het volgende over Frans zijn bijdrage:

Hannibal van de Carthaginensis bevrydt
Heeft liaer deur geduldicheyt overwonnen
Alsoo oock een Amateur wel crygt
Dat hem meest van anderen wordt vergonnen.

En voegt er eene zeer fraaije teekening bij  voorstellende de inneming van een sterk kasteel, waarbij een ridder te paard, in volle wapenrusting, dragende aan zijnen arm een schild, met het wapen van Harinxma Donia, de hoofdpersoon uitmaakt. Een zijner volgelingen draagt op de zelfde wijze het wapen van Friesland; onder staat:
Non sine causa, — vale

Schilderijen
Van Frans zijn meerdere schilderijen bewaard gebleven, waardoor hij wellicht de meest geportretteerde officier is.

Frans van Donia in de Friedenssaal te Münster (foto: www.hvnf.nl )


schilderij van Frans van Donia uit 1621, door Jan de Salle.


Portret uit 1630 van Frans van Donia (1580-1651).
Toegeschreven aan Jan Urbeijns de Salle
(RKD.nl)

Trivia:
Lijfspreuk was ‘Toga et armis’(door tabbaard en zwaard)

Familieleden in het leger

Vaandels

Vaandel compagnie Donia in gebruik van ca. 1610-1621


Vaandel compagnie Donia in gebruik van ca. 1621-1628

Compagnie nr. 7
* Frans van Donia (*1580-U1651)
* Kapitein van 1610-1628
* Voorganger: Frans van Cammingha
* Opvolger: Johannes van Idzarda
* Hoogste militaire functie: kapitein
* Woonplaats: Jelsum

Meer informatie:
www.andrebuwalda.nl
http://www.stinseninfriesland.nl/HinnemaStateJelsum.htm

http://www.mpaginae.nl/Nauta/kapiteins.htm
https://www.hvnf.nl/2014/08/frans-van-donia-tekende-namens-friesland-de-vrede-van-munster-in-1648/

http://www.simonwierstra.nl/DONIA.htm

http://images.tresoar.nl/wumkes/periodieken/dvf/dvf-0275-1900-19.pdf

https://www.spaensweerd.nl/historie/

https://www.kb.nl/themas/vriendenboeken/alba-amicorum-van-harinxma-thoe-slooten/album-amicorum-van-geertruydt-van-engelsteedt

https://nl.wikipedia.org/wiki/Pompebl%C3%AAd

http://www.mpaginae.nl/EHVD/kerkkalender.htm

http://www.mpaginae.nl/GS/GSnaaml.htm

Kenmerken

NationaliteitFriesland
NaamFrans van Donia
WoonplaatsJelsum, Hinnema State
CompagnieC07
RangCommandeur
Friese Nassause Regiment - kapiteins
Officier van:1610
Officier tot1628
Vermeld bij:
Gesneuveld-
(BK nr.)33347
Blogja
Portret/State/Familiewapen
AfbeeldingenState
Vaandel
Vaandel
Familiewapen
Beleg, fort, etc.
Voorganger in C07Frans van Cammingha
Opvolger in C07Jan van Idsaerda

Andere kapiteins

Admiraliteit van Friesland - Kapitein

Admiraliteit van Friesland - Luitenant-Admiraal

Friese Nassause Regiment - Cornet

Friese Nassause Regiment - kapiteins

Friese Nassause Regiment - Luitenants

Friese Nassause Regiment - Ritmeesters

Groninger Nassause Regiment - Kapiteins

Hoogduitse Nassause Regiment - Kapiteins